Roggel - 2 december 2022 - Deze week staat voor mij in het teken van veel voorwandelen. Zoals ik jullie al eens verteld heb, ben ik werkzaam als gids bij Groen Hart Leudal. Dit is een organisatie die uit louter vrijwilligers bestaat en gezeteld is in het Bezoekerscentrum Leudal te Haelen. Eén van onze taken is bijvoorbeeld deelnemers tijdens onze themawandelingen bewust te maken van de schoonheid van “ons” Leudal.
Ook verzorgen wij op aanvraag een wandeling in besloten kring, denkende aan bedrijfsuitjes, familiereünies, gezinsuitje of verjaardagen. Eigenlijk is er altijd wel een gelegenheid om onder begeleiding van een gids rond te struinen door de natuur. Om deze wandelingen regelmatig te kunnen blijven organiseren heb je gidsen nodig. Deze 'Leudalgidsen' leiden we intern op. Door de afgelopen 'coronajaren' is het helaas niet mogelijk geweest om nieuwe gidsen op te leiden. Gelukkig is 2022 ons goed gezind en hebben wij weer een groot aantal enthousiaste cursisten mogen verwelkomen. Zij zijn reeds gestart met de opleiding.
Voor het opleiden van cursisten is voorwandelen met een collega een pré, om jezelf voor te bereiden op wat wij hen' kunnen aanbieden. Tijdens een voorwandeling zijn wij altijd op zoek naar nieuwe, leuke en interessante items, die we eventueel kunnen meenemen als lesstof. Denk maar aan een watermolen, brug, zandrug, ven en beek. Ook kijken wij of een vraagstelling omtrent een artikel wat we recent gelezen hebben geschikt is om tijdens de wandeling als kapstok te gebruiken, of dat wij hier iets interessant over kunnen vertellen. Maar ook de vraag over op welke locatie tijdens de wandeling je hierover gaat vertellen is van belang; bij een bankje, boomstam of is een ander moment en plek beter geschikt? Dat wat je wilt en kunt vertellen hangt samen met wat je tegenkomt op zo’n voorwandeling. Een goede voorbereiding is dan ook zoals altijd het halve werk.
Tijdens onze wandeling die we afgelopen week hebben gemaakt, rees er een mooie vraag op; “Waarom is nu de natuur in rust?” Want je ziet haast geen bladeren meer aan de bomen, geen bloeiende planten en de geur in het bos is nu ook anders dan een aantal maanden geleden. Is jullie 'lezers', dit al eens opgevallen? Let de volgende keer maar eens op en loop diezelfde route maar eens een paar weken later! Je zult versteld staan van de veranderingen.
Terug naar de vraag over die rust. Waarom is nu alles in rust? Er moet toch een reden zijn? Wie bepaalt dat de natuur in rust gaat?
Alles hangt samen met het fenomeen licht.
De aarde draait met een gangetje van zo’n pak 'm beet 107.000 km per uur in een elliptische rondje om de zon, wat ervoor zorgt dat de afstand tot de zon tweemaal toeneemt en tweemaal afneemt. (even zonder gekheid over die snelheid. Je hebt er misschien totaal geen idee van. Ook ons zonnestelsel draait met een snelheid van 828.000 kilometer per uur om het centrum van de Melkweg. Dat betekent dat we met ons hele hebben en houwen met ruim 2,16 miljoen kilometer per uur door het heelal zoeven, onwaarschijnlijk hè, alleen al de gedachte!). Daarnaast draait onze moeder aarde in iets minder dan 24 uur om haar as. Kijkende vanuit Nederland, is in de zomer op een bepaald moment de nacht en dag qua tijd even lang. Maar schuiven we in tijd verder door de ruimte, dan zal de nacht langer worden en de dag korter. De herfst en winter breken aan. Dit verschijnsel hebben we te danken aan het feit dat de as waarom de aarde draait niet precies noord-zuid staat, maar onder een hoek van 23,5 graad ten opzichte van de noord-zuid-as. Hierdoor ontstaan de seizoenen; lente, zomer, herfst en winter. Dus gedurende het jaar wordt het dag-nacht ritme steeds anders. En door de elliptische beweging rond de zon verandert de lichtsterkte. Daarom voelt het zonlicht in de zomer ook warmer aan dan in de winter.
Hoe die hoek van 23,5 graden is ontstaan, daarover speculeert men al jaren. De meest gangbare beschrijving, persoonlijk vind ik dit de meest aannemelijke, is dat er ooit een planeet is geweest met de naam Theia. Theia had naar zeggen de grootte van Mars. Deze Theia is meer dan 4 miljard jaar geleden ingeslagen op onze aarde. Zeg maar toen onze aarde nog piepjong was. Theia is totaal vernietigd. Een gedeelte van Theia is in de ruimte, net buiten de aarde terechtgekomen en weer samengeklonterd tot wat wij nu kennen als de maan. De aarde heeft door Theia (die van ijzer was) haar ijzeren kern ontvangen en deze is met de aarde versmolten. Door de impact van de inslag is de aarde gekanteld. Dit proces heeft een aantal duizenden jaren geduurd.
Doordat in de herfst de afstand tussen aarde en zon groter wordt, zullen de zonnestralen minder krachtiger worden en zal de gemiddelde temperatuur ook gaan zakken. Dus ook de temperatuur van de grond. Licht is warmte!
De werking van de wortels neemt bij een temperatuur van gemiddeld 0 tot 5 °C af. De planten willen geen vocht onnodig verliezen, anders drogen ze uit. Hier hebben ze een oplossing voor gevonden. Als eerste halen ze alle, voor hun waardevolle, voedingsstoffen uit het blad. Een belangrijke factor die bij de timing van bladval een rol speelt, is de daglengte. De productie van een aantal belangrijke plantenhormonen is hiervan afhankelijk, waaronder de productie van auxine. Auxine wordt door de plant in de bladeren aangemaakt. Het verhindert de vorming van een kurklaagje tussen het blad en de steel. Dit kurklaagje ookwel scheurweefsel genoemd, is weer verantwoordelijk voor het afvallen van de bladeren en zorgt ook dat de boom niet uitdroogt. Dus geen onnodig vochtverlies, slim hé?! Het kurklaagje wordt onder invloed van het hormoon abscisinezuur ontwikkeld. Abscisinezuur wordt gevormd door de afbraak van carotenoïden, vooral in de bladgroenkorrels van verouderende bladeren.
Dus het antwoord op de vraag 'Waarom is nu alles in rust?' is dat deze rust wordt veroorzaakt door de lengte en de intensiteit van het daglicht.
Wanneer je nu als gids jouw deelnemers met zo’n vraag kunt enthousiasmeren doen ze actief mee aan zo’n themawandeling. Je laat ze natuurlijk met enige sturing zelf tot het antwoord komen.
Dit is wat ik bedoel met voorwerk. Is alles in de natuur dan in rust? Houden alle dieren in het bos dan een winterslaap? Tuurlijk niet.
Dieren die geen voedsel kunnen bemachtigen, houden nu een winterslaap. Voorbeelden hiervan zijn: de egel, hazelmuizen, hamsters, vleermuizen en ook salamanders. Ze kruipen lekker onder de wol, schroeven hun lichaamstemperatuur en hartritme terug tot een minimum zodat hun verbranding van calorieën stopt (geen metabolisme). Dus wanneer je per ongeluk onder wat hout of bladeren in je tuin een egel tegenkomt, maak deze dan ook nóóit wakker! Lekker terug bedekken en liggen laten!
Weer andere dieren houden een winterrust. Dit zijn bijvoorbeeld de das, eekhoorn en de bever. In tegenstelling tot de onder de wol liggende rakkers, kunnen zij hun temperatuur niet naar bijna nul graden Celsius terug brengen. Bij hen zakt de lichaamstemperatuur maar een aantal graden en dat is waarschijnlijk ook de reden dat zij wel af en toe wat moeten eten. Verbranding kost immers energie. Vergelijk dit maar met jouw eigen gasrekening en de temperatuur in huis. Hoe hoger de rekening, hoe warmer je hebt gestookt. Oké, óf je hebt geen goede isolatie. Dat laatste, daar zorgen ze in dierenwereld wel voor. De meeste dieren leggen voor dat ze gaan “ronken” een stevige vetlaag aan. Ook hun pels zal wat veranderen zodat hiermee eventueel wat lucht vastgehouden kan worden. Dit alles zorgt voor een op en top geïsoleerd geheel!
Enig idee hoe insecten de winter overleven? Vooropgesteld, er is geen vaste regel over hoe insecten overleven. Waar het hier wel om draait is dat insecten er alles aan doen om hun soort te laten overleven. Met andere woorden, ze zorgen ervoor dat er volgend jaar nakomelingen zijn. Bij de meeste soorten komt dat er op neer dat ze als eitje of larve, ja zelfs als pop, hun langste tijd uitzingen. Er zijn insectensoorten bekend die makkelijk 4 tot 5 jaar als larve onder water blijven leven. Wanneer ze besluiten om zich te verpoppen en als volwassen (adult) insect verder te leven, betekent dit voor 99,9% een partner zoeken en paren. Manlief kiept meestal direct na de “daad” om. Het vrouwtje zorgt voor het leggen van haar eitjes. De toekomst en behouden van de soort is hierdoor verzekerd. Na het leggen van de eitjes is het voor moeders ook enkele reis naar het insectenwalhalla. Uitzonderingen zijn er altijd op deze regel.
Terug naar de plantenwereld. Weet je dat er zelfs plantensoorten zijn die juist gebruik maken van de afwezigheid van andere soorten in deze “barre” periode. Denk maar eens aan de laat- en vroegbloeiers in de bossen. Wanneer ze in het bos staan komt in de lente of zomer geen zonlicht op de bodem. Dit wordt tegengehouden door het bladerdek van hun grotere buren als beuk, linde, eik, els etc. Zij moeten zich haasten om in de periode van de afwezigheid van de bladeren hun eigen levenscyclus af te handelen en zullen in een korte periode zelf bloemen aanmaken en zorgen dat deze bevrucht worden. Om er een paar te noemen, het sneeuwklokje (Galanthus nivalis), winterakoniet (Eranthis hyemalis), de krokus (Crocus vernus), de narcis (Narcissus pseudonarcissus) of klein hoefblad (Tussilago farfara), zorgen juist in de herfst/winterperiode voor nakomelingen die weer een jaar later tot bloei komen.
Wat zit de natuur toch mooi in elkaar, nietwaar?
Ron
Ron Van Pol, voorzitter van Groen Hart Leudal, heeft sinds juni 2020 zijn eigen column bij DeltaLimburg.nl.
021222/HvL
