Roggel - 1 februari 2022 - Tijdens het wandelen zie je ze overal. Op stoeptegels, muren, paaltjes, bomen, ja eigenlijk op alles. Van die rare witte of gele plakkaten. Wanneer je nu toevallig en ik heb tijdens het wandelen meestal een loepje bij me, die plakkaten van dichterbij zou bekijken, kijk je naar een geheel andere wereld. De mooiste vormen zul je dan zien. Een miniatuurwereld. De wereld van de korstmossen.
De bekendste van allemaal is wel het rendiermos. Die naam is tweeledig. In de poolgebieden eten de rendieren zich lam aan dit goedje. Maar wanneer je door de loep er goed naar kijkt, heeft de “plant”, de vorm van een gewei. Rendiermos wordt door velen gebruikt in kerststukjes of als miniatuurboompjes voor de modelspoorbanen.
Wat zijn korstmossen nu eigenlijk?
Het zijn twee organismen. Met een heel mooi woord, ze leven in “symbiose”. Twee organismen die van elkaar profiteren. In de literatuur lees je: Tenminste één van de organismen heeft voordeel aan het samenwerken. Organismen die meedoen aan symbiose heten symbionten en het grootste organisme wordt gastheer genoemd. Een hele mond vol.
Een korstmos bestaat uit een schimmel en een alg. Omdat de schimmel zelf geen suikers kan aanmaken haalt zij deze voedingsstoffen uit levende algen. Deze alg (groenwier) maakt het voor de schimmel mogelijk om onder zeer voedselarme omstandigheden toch te overleven. De alg is in staat om door invloed van licht suikers te maken uit koolstofdioxide en water. De beruchte “fotosynthese”. De schimmel haalt op haar beurt de bouwstoffen die nodig zijn voor de aanmaak van eiwitten en vetten, stikstof en fosfor uit substraat, zeg maar de ondergrond ( zoals schors of steen). Verder kan de schimmel ook bouwstoffen rechtstreeks uit de lucht of uit regendruppels halen. De schimmel geeft op haar beurt weer bouwstoffen terug aan de alg, zodat deze kan gedijen. Korstmossen zijn dus altijd afhankelijk van licht en water.
Dit maakt dat ze het meest voorkomen op het zuidwestkant van bomen, muren, gebouwen etc.. Een handig weetje; mocht je verdwaald raken, dan weet je op deze simpele manier toch een richting te bepalen. Geen paniek wanneer bijvoorbeeld de batterij van jouw telefoon leeg is. Een natuurlijke kompas is dus in de vorm van korstmos altijd aanwezig.
We kunnen vier vormen van korstmossen onderscheiden. Je hebt korstvormige, bladvormige, struikvormige soorten. Daarnaast heb je ook nog baardmossen.
Bijna alle schimmels die voorkomende in de korstmossen behoren tot de familie van de zakjeszwammen. In Nederland komen zo’n 630 soorten korstmossen voor. Let wel; het aantal gaat zeer sterk achteruit en velen van hen staan al op de Rode lijst!
Zoals jullie inmiddels in voorgaande verhalen gelezen hebben, ik ben geïnteresseerd geraakt in de microwereld. Het achterhalen van biotoopjes voor insecten is daar een onderdeel van. Bij korstmossen is dat eigenlijk precies zo. Een korstmos is zeer sterk gebonden aan een eigen biotoop (natuurlijke leefomgeving). Ze leven bijvoorbeeld graag in een zuur milieu of basisch milieu. Voedselrijkdom is bepalend, maar ook de vochtigheid is van wezenlijk belang voor de plaats waar een korstmos het beste gedijt. Korstmossen reageren vrij snel op veranderingen in het substraat (ondergrond). Hierdoor is een korstmos een ideale indicator. Het reageert heel snel op veranderingen en heeft veel te lijden gehad.
Neem bijvoorbeeld alleen al de invloed van “zure regen”. Naar zeggen is dit een van de oorzaken dat er veel soorten in Nederland op de Rode lijst zijn gekomen. Korstmossen geven dus zoals gezegd een indicatie over de luchtkwaliteit. Gele dooiermossen (een korstmossen soort) houden van ammoniak, andere soorten verdwijnen dan juist. Ammoniak komt voor in de lucht door verkeer maar ook door intensieve landbouw. Dooiermossen houden weer niet van zure regen, welke wordt veroorzaakt door de uitstoot van zwaveldioxine. Nu de uitstoot aan banden gelegd is, zie je deze soort weer mondjesmaat terugkomen.
Wist je dat wij mensen in het verleden veel soorten korstmossen hebben gebruikt, voor allerlei doeleinden? Neem bijvoorbeeld in de schilderwereld. Dan heb ik het over de kunstschilders. Die maakten in veel gevallen zelf, naar eigen recept, de verf. Zo wisten zij dat in sommige korstmossen een bestanddeel (pigment) zit waaruit blauwe verf gemaakt kon worden (Mogelijk heeft “onze” Rembrandt dit nog voor zijn meesterwerk; de Nachtwacht” gebruikt).
Na verluidt werd vroeger het groot leermos gemengd met zwarte peper en melk. Dit werd gebruikt als geneesmiddel tegen hondsdolheid (gelukkig hebben ze daar nu een betrouwbaarder vaccin voor). Of steenkorstmos, dat zou goed werken tegen geelzucht. Het baardvormige Usnea zou bijzondere krachten hebben en werken als haargroeimiddel. Ook vond men het longenmos lijken op de binnenzijde van het longoppervlak. Men dacht dat het dan ook wel zou werken bij longaandoeningen. Het blijft een “duister” gedachtengoed.
Later kwam men met lakmoes op de proppen. Dit kan je nu nog altijd als indicator voor een zuur- of basisch milieu gebruiken. In sommige korstmossen zitten verschillende organische kleurstoffen erythrolitmen (rood) en azolitmin (blauw). Het kleurende hoofdbestanddeel is indofenol. Door de eigenschappen hiervan werd er lakmoespapier ontwikkeld en kan dit in laboratoria gebruikt worden als indicator van zuurgraad of alkaliteit. Bij een lage pH (zuurmilieu) werd het papier rood en bij een hoge pH (basisch) werd het lakmoes blauw.
Vandaag de dag worden er vele geneeskrachtige werkingen toebedeeld aan korstmossen en zit het in veel heilzame middeltjes. Nu weet men dat er bijvoorbeeld in rendiermos stofjes zitten die antibiotisch werken en werkzaam zijn bij huidinfecties. IJslands mos wordt in gedroogde vorm verkocht. Het zit vol met slijmstoffen en heeft daardoor een hoeststillende werking en is verzachtend bij aandoeningen bij de bovenste luchtwegen. Wanneer het IJslands mos anders verwerkt wordt zou het werken tegen braken, zoals bij reisziekte en zwangerschapsbraken. Het zou een gunstige invloed hebben op de aanmaak van bloed en dus helpen bij bloedarmoede. Men verwerkt het zelfs in diabetesbrood.
Wanneer je tijdens een wandeling nu eens let op dakpannen, oorlogsmonumenten, kruizen, de stoep, bomen, stenen, of andere bezaaide ornamenten in de natuur met deze fascinerende korstmossen, denk je misschien eens terug aan mijn loepje en kijk je zelf aandachtig naar deze miniatuurwereld waar nog heel veel over te leren is.
Tot een volgende keer……. Ron
Foto's Ron Van Pol
010222/HvL
